دین و باورهای دینی شاهان هخامنشی(بخش نخست) :
آنچه امروزه از آن به«دین» تعبیر میکنیم ، در روزگار قدیم جلوه های گوناگون حیات انسانی را شامل میشد؛ قوانین ، اصول اخلاقی ، قواعد مملکت داری ،آرای فلسفی و انواع علوم و هنرها هریک از ملل قدیم جهان بر عقاید دینی یا به عبارت دیگر «جهان بینی» آنان استوار بود و از آن مایه و نیرو میگرفت. دین علاوه بر توجیه مسائلی از قبیل چگونگی آفرینش ، ذات آفریدگار ، ماهیت خیر و شر ، مبدا و معاد ، پاداش و کیفر و وضع انسان را نیز در عالم هستی معین میکرد ، به قوای عقلانی و نفسانی او جهت استقامت و فعالیتهای فکری او را معنا و غرض مییبخشید.
واژه دین از واژه « Daena » «دانا» به معنای شناختن و اندیشیدن و وجدان است.حقیقت این است که شناخت دین ایرانیان ، به خصوص در عصر هخامنشی ، به جهت تنوع آرا و افکار و همچنین تنوع گسردگی سرزمین آنان بسیر دشوار است.
باور شاهان هخامنشی :
سنگ نبشته های دوران هخامنشی و آثار باقی مانده آن تنها منابعی است که میتواند به روشن ساختن وضعیت دین در دوره هخامنشی کمک میکند. این کتیبه ها درواقع اسنادی سیاسی است که در آن پادشاهان بزرگ به شرح وضع قلمرو خود پرداخته اند ؛ با این همه در برخی از آنها ، خاصه کتیبه مربوط به داریوش و خشیارشا درباره مذهب و باورهای دینی خانواه سلطنتی نیز نکاتی به چشم میخورد . اما ماخذ کاملا دینی مهمی که از قدیمیترین صورت مذهب در ایران نشان میدهد ، مجموعه متون مقدسی است که «اوستا» نام دارد وجود این مجموعه مرهون و مبین این حقیقت است که زمانی احتمالا مقارن با ایجاد سلسه هخامنشی ، در نقطه ای از شرق ایران ، پیامبری به نام زرتشت ظهور کرده است ، اما نظرقطعی و مجمل اینست که ظهور زرتشت باید 800 تا 1000سال قبل از دوران هخامنشی رخ داده باشد.از اخبار مورخان یونانی بر می آید که نریسنایان(اوستا) کتاب آسمانی مزدیسنایان در زمان هخامنشیان مدون بوده و ایرانیان براساس آن رفتار میکرده اند.
اوستا در زمان هخامنشیان شامل دو نسخه بوده است که یکی در آذربایجان و دیگری در تخت جمشید نگه داری میشده است.(1)
میان آنچه از آثار زرتشتی به زبان اوستایی باقیمانده و سنگ نبشته ها و آنچه نویسندگان یونانی درباره آداب و آرای دینی ایرانیان آن روزگار آورده اند ، ناهماهنگی ، گوناگونی ها و تضادهایی به نظر می آید ؛ به عنوان نمونه در گاتاهای زرتشت که کهنترین بخش اوستا است ، از امشاسپندان نامبرده شده ، اما در بخش های تازه تر ائستا اگرچه هنوز اهورامزدا ، بزرگترین ایزدان است ولی از ایزدان ایرانی دیگری چون «میثره»«آناهیتا»«آذر»«وایو»و جز آنها نامبرده شده است که زرتشت با آوردن یگانه پرستی مزدایی و تعالیم اخلاقی خود ، آنها را از ساحت خود دور کرده بود ، اما میبینیم باز آنها ظاهر میشوند .شاید بتوان گفت که شاید گرایش به آیین قبل از زرتشت باعث بوجود آمدن ایزدان شده است اما این را نیک میدانیم که امشاسپندان در دوره ساسانی (اواخر) که نفوذ و فساد موبدان بیش از اندازه بوده است مانند ادیان سامی جلوه زمینی گرفته اند.برای آشنایی بیشتر به دو جستار :
امشاسپندان
و فرشتگان وزیران خدامراجعه کنید. در آثاری که هخامنشیان از خود بجای گزارده اند ،در هیچ کجا نه نامی از زرتشت آورده اند ، نه امشاسپندان که ارکان آیین زرتشتی اند ، اشارتی کرده ، نه از اهریمن که در سراسر آثار دینی مزداپرستان خودنمایی میکند ، به نام سخنی گفته اند .شکی نیست که میان مزداپرستان شاهان هخامنشی به آن گونه که در آثار و کتیبه های آنان و نیز از نوشته های مورخان یونانی برمیآید ودین و آیین زرتشتی ، به آنگونه که در اوستا و نوشته های دینی دوره های بعد آمده ، تفاوتهایی هست. همین تفاوتها موجب شده تا پژوهندگان و ایرانشناسان معاصر ، درباره دین و آیین هخامنشیان ،نظرات مختلف و گاه غیر قال قبول ابراز دارند ؛ نخستین بار «امیل نبویست» در کتابی به نام «دین ایران» از روی مهمترین متون یونانی ، شاهان اهورامزدا را از خدایانی به شمار آورد که پیش از عهد زرتشت در میان اقوام ایران پرستیده میشدند. پس از او محققانی همانند کریستین سن ، ویدن گرن ، نیبرگ ، کوپر و.....از این نظریه پیروی کردند ، گروهی دیگر همچون لومل ، تاوادیا ، کای بار ف زینر مزداپرستی هخامنشیان را با آیین زرتشت یکی دانسته و تفاوتهای میان این قوانین را اچیز شمردند.کسان دیگری همچون هرتسفلد و گریشویچ ، نخستین شاهان این سلسله را غیر زرتشتی و داریوش و شاهانپس از او را پیرو آیین زرتشت خوانده اند . دوشن لیگمن و ماریان لومه نیز آیین شاهان هخامنشی را نوع خاصی از نژادپرستی زرتشتی به شمار آورده اند. «به نظر دوشن لیگمن نیز تفاوتهایی میان این دو آیین از دو جهت است یکی تحولی که دین زرتشتی گاهی از زمان زرتشت تا عصر شاهان هخامنشی فراهم کرده بود و دیگری کوششی ک داریوش برای هماهنگ کردن این دین با اوضاع و مقتضیات شاهنشاهی وسیع و ناهمسان خود بکار بست. پیوند شاهان هخامنشی با دیانت زرتشتی ، تنها از آنرو قابل قبول است که پرستش اهورامزدا محور و مرکز هردو میباشد وگرنه تفاوت میان آن دو اندک نیست.»
به هر حال شکش نیست که طرح این بحث نیازمند یافتن پاسخ به این پرسش است که آیا پیش از زرتشت ،ایرانیان خدایی به نام اهورامزدا میشناخته و میپرستیده اند یا آنکه نخستین بار زرتشت خدای دانا و توانای آیین خود را به ایین نام خوانده است ، زیرا اگر اورمزدایی که شاهان هخامنشی میپرستیده اند همان اهورامزدای زرتشت باشد جای تردید نخواهد بود که هخامنشیان به نوعی مزداپرست زرتشتی بوده اند و در این صورت براتوجیه تفاوتهایی که میان آیین زرتشتی و مزداپرستی شاهان مشهود است ، باید راه دیگری جست.
این نکته هم قابل توجه است که نمیتوان پنداشت کهپیش از زرتشت پرستش خدای اهورامزدا دربین مردم رواج داشته است ، هر چند همه ایزدان بزرگ ایرانی مانند میثره ، ناهید ، وایو و ورثرغنه پیش از زرتشت ، ایزدان مرد بودند و پس از روزگار او همچنان برجای ماندند و باگزشت زمان در مزدا پرستی زرتشتی راه یافتند که هریک یشتی مخصوص به خود دارند و نظر تاوادیا ، دانشمند پارسی هند، اگر اهورامزدا نیز از خدایان پیش از زمان زرتشت می بود ، باید یشتی به سبک و اسلوب یشتهای کهن به نام خود داشته باشد! در صورتی که چنین نیست . در بخشهای کهن اوستا ، آیین زرتشتی مزدیسنه خوانده شده و روشن است که زرتشتیان ، از روزگار قدیم این نام را به دین و آیین خود اختصاص داده بودند.
بنابرین دین زرتشت و دین هخامنشیان هردو مزداپرستی یا مزدیسنی بوده اند و باید پذیرفت اورمزدایی که شاهان هخامنشی میپرستیده اند ، همانخدایی است که در گاتاهای زرتشت و بخش های دیگر اوستا پرستش میشود و در کتیبه داریوش اشاره به اهورامزدا نکته دیگری است که میتواند موید پیوند شاهان هخامنشی با آیین زرتشتی باشد ، نام «ویشتاسپ» فرزند آرشامه پدر داریوش میباشد که بانام پیشینیان زرتشت و نخستین شهریار زرتشتی – یعنی «گشتاسپ» شاه اوستایی یکی است( در جستار های بعدی در مورد نام و نسبتش با داریوش شاه گفتگو خواهد شد) . نکته دیگگری که موید گرایش شاهان هخامنشی به آیین زرتشت میباشد ، تقویم اوستایی است که در سلطنت اردشیر اول جایگزین تقویم رسمی پارس شد . در این تقویم چنان که میدانیم ، روزهای ماه و ماههای سال به نام ایزدان اوستایی مرسوم گشت. این تغییر تقویم و نامگزاری روزها و ماهها برحسب نامهی ایزدان اوستایی اگر بادین شاهان هخامنشی ناسازگار بود ، در قلمرو شاهی انتشار نمی یافت.
عدم واژه اهورامزدا در آثار قبل زرتشت ، خود دلیل بارزی است بر این که خدایی که دردوران هخامنشیان ستایش میشده و در کتیبه پادشاهان از او نام برده شده ، همان اهورامزدایی است که مورد پرستش و ستایش زردشت بوده است.
از تمامی اطلاعات ، اسناد و مدارک و یافته های باستان شناسی میتوان نتیجه گرفت که ایرانیان در درجه اول به خدایی بزرگ که او را اهورامزدا یعنی خدای هستی بخش دانای بزرگ مینامیدند، معتقد بودند و سپس به موجودات فردی که در ردیف خدای بزرگ نبوده اند باور داشته اند.اگر جز این بود در کتیبه ها اهورامزدا را خدای بزرگ مینوشتند.
کریستین سن مینویسد : بعدها در عصر هخامنشی، درباره حقیقت وجود این خداوند یا ایزد اندیشه های مختلفی بوجود آمد ، چنانکه بعضی او را همان مکان مطلق(ثواش) و برخی اورا زمان مطلق (زروان) دانسته اند و این اندیشه ی اخیر است که بعدها توسعه و تکامل یافت. خانم مری بریس معتقد است «اصول و تعالیم» امروزی دیانت زرتشت با آنچه در عصر هخامنشیان و ساسانیان رایج و متداول بوده و درکتب اوستایی و پهلوی مندرج است ، تفاوتی ندارد اما زبان این کتیبه برای مردم عادی قابل فهم نیست و جز برخی موبدان دانشمند و دیگران به مفهوم آن دسترسی ندارند.
پس از سلطنت آریامنه ، نوبت به پسرش آرشام رسید ، در سال 1299 خورشیدی در همدان ، کتیبه ای با این مضمون کشف گردید : «آرشام ،شاه بزرگ،شاه شاهان ، شاه پارس ، پسر آریامن شاه هخامنشی»
آرشام شاه گوید:«اهورامزدا خدای بزرگ که برزگترین خدایان است ،مراشاه کرد .او کشورش پارس را که دارای اسبان خوب و مردمان خوب است، به من عطا فرمود. بخواست اهورتمزدا من این کشور را دارم ،مرا اهورا مزدا بپاید و خاندان مرا و این کشور را که دارم بپاید»
درباره کوروش نظرات گوناگونی هست .برخی از مورخان در مورد باورهای کوروش در شک و تردیدند و درست نمیدانند وی به چه آیینی بوده است.آیا اصلا به خدای خاص و واحد اعتقاد داشته ، یا معتقد به خدایان گوناگون بوده است.
به عقیده هستینگز ، کوروش از نظر گزنفون، برای خدایانی چون ناهید و غیره قربانی میکرده و ایزدانی را مورد پرستش و ستایش قرار میداده و روح طبیعت پرستی کوروش را در اوستا متقدم میداند. خدایان مورد نظر او پس از اهورامزدا،میترا، آتر و آناهیتا بوده اندو در واقع مزدا پرستی او با دفن مردگان در پاسارگاد ، از عقیده مزداپرستی اولیه جدا میشود.
داریوش بر پایه ی کتیبه ها یک زرتشتی کامل است کسی که به حقیقت آموزشهای زرتشت پی برده و به آنها عمل کرده است او در کتیبه خود میگوید«خدای بزرگ است اهورامزدا که آسمان آفرید که این زمین را آفرید ، که شادی را از برای مردم آفرید« در اینجا باید اشاره کرد که در کتیبه های داریوش بسیار به شادی و شادمانی که از خصایل ایرانیان و باورمندیهای آیین زرتشتی است اشاره شده است .شادی آفریده اهورایی و سوگ و اندوه آفریده اهریمن است. این باورمندی به اهورامزدا از داریوش بزرگ تا اردشیر سوم در کتیبه های آنان دیده میشود.
--------------------------------------
1- آذرگشنسپ نام آتشکده ای بوده که در آن کتابخانه ای به نام شیز وجود داشته یکی از نسخهای اوستا در آن قرار داشت ، همچنین در تخت جمشید کتابخانه ای با نام دژنپشت قرار داشته و نسخه نخست اوستا در آن قرار داشته است گویند اوستا را بروی 12000پوست دباغی شده نوشته بودند که توسط حمله گجسته اسکندر از بین رفت.
جستاری درباره دین زرتشت
گاهنبار در زمان هخامنشیان
posted by شارمین مهرآذر @ 8:35 AM,
0 Comments:
other points
بخشهای وبلاگ
John lives in Toronto and is a freelance illustrator and a designer/animator for CHUM Television. He writes about , design, and visual culture under the pseudonym Robot Johnny
مهمترین لینکها و سایتها
Claire Robertson is an illustrator and toy from Melbourne, Australia. While her illustration clients have included The New York Public Library, Scholastic and Cambridge University Press, it’s her blog Loobylu.com that brings her the most joy and which has attracted the most attention with rave reviews in the Wall Street Journal, WIRED Magazine and The Guardian.
About This Blog
Contact Us
This is an open source template, which means that you are free to use it in any way you want to without any obligations. If you decide to use this template, I kindly ask you to leave the "Design by Andreas Viklund" link in the footer. I am also interested in seeing how my templates are used, so feel free to send me an e-mail with a link to your page. If you want more templates to choose from, check out the sites in the "Favorite links" menu to the right!
به ایران بیاندیش آزادی در دستان ماست
