قرص بالدار ، نماد مقدس مشترک بین تمدن های باستانی
مقدمه :
قرص بالدار یکی از نقوش و نمادهای باستانی است که حتا امروزه هم به عنوان نمادهای گرافیکی در بسیاری از مناطق دنیا دیده میشود.نشان آن در دنیای باستان ، دایره ای با بالهای گشوده بود که گاهی با پیکره انسان در وسط آن ، تصویر میشده است. ریشه های اصلی این نماد را میتوان در تمدنهای باستانی ایران ، میان رودان(بین النهرین) ، و مصر یافت.این نماد در اصل برای مردم آن زمان به منزله رابطه ای میان جهان مادی و معنوی بشمار می آمده است به همین دلیل از آن برای تزیین بناها و متبرک ساختن موضوعهایی که مبوط به امر سلطنت و مذهب بوده به وفور استفاده میشده است.نماد قرص بالدار در تمدنهای نام برده با اندکی تغییر دارای وجوهی مشابه است که خود گواهی برا ارتباط فرهنگ و اجتماعی بین این سرزمین هاست.
قرص بالدار در ایران :
یکی از پرمعناترین نقوش عصر هخامنشی ، نقش قرص بالدار خورشید است که مفهوم معنوی آیین زرتشتی را به خوبی نشان میدهد، مفهومی که در اوستا از آن به عنوان حامی جهان که در همه جا حضور دارد و همه چیز زیر سلطه پر توست ، همان فروهر است.در تخت جمشید و جاهای دیگر مظهر قدرت معنوی است که حامی شاهان ایرانی بوده و همیشه بالای سر پادشاهان و جایی که برتخت مینشستند یا تاج گزاری میکرده اند ترسیم میشده است. واژه فَروَهر با مفهوم دفاع و ایستادگی مربوط است و فروشی درچم دلاور و برجسته است.علت این نامگزاری را باید در وظایف دفاعی عمومی بر ضد اهریمن و اعمال دلاورانه ی فروشی ها در دفاع از خویشاوندان و نزدیکان دانست . در آغاز ، تنها دلاوران و پرهیزکاران و بزرگان دارای این نماد بودند ولی بعدها مردمان نیز دارای فروهر شدند.
این نیرو در اوستا فره وَشی و در سایر متون با نامهای فروتی ، فروهر، فرود، فرور آمده و خود زرتشتیان آنرا فَروَهر مینامند.سیزدهمین یشت اوستا نیز به نام فروردین یشت به این نیرو اختصاص دارد.فروهر از واژه "فر" در چم(=معنی) پیش و "ور" در چم نگاهداری کردن و پوشانیدن است و به این مفهوم است که پیش از هر انسانی فروهر او قبلا آفریده شده و پس از مرگ به عالم بال میرود. این فره وشی ها به باور ایرانیان باستان ، ده روز به آخر سال مانده برای دیدار خان ، مال و بستگان خود از آسمان به زمین فرود میآیند و از برکات خود خانه آنان را پر میکنند.(1)
قرص بالدار یا فروهر ایرانی در برخی موارد همراه با پیرمردی در وسط آن تصویر میشود که گل نیلوفر آبی یا حلقه ای دردست دارد.غربیان به اشتباه این نگاره را ، تمثال اهورامزدا میدانند که درواقع فرضیه ای کانلا غلط و نادرست است ، زیرا که فروهر مانند روان نادیدنی است و نمیتوان برای آن پیکره و شکلی ساخت از طرفی در آیین مزدیسنا اهورامزدا نه خانه ای در زمین دارد و نه شکلی برای ان متصور شده اند بلکه به منظور آشکار ساختن این نیرو ، آن را به صورت پیرمردی نمایانده اند، چراکه تنها ریش سپیدان و بزرگان سزاوار رهنمایی کردن و پندو اندرز دادن هستند.
قرص بالدار در سومر :
نقش اوتو به معنای خورشید و آن از خدایان باستانی سومر است(2). جایگاه اصلی او در شهر لارسا در معبدی به معنای اِیَبَر به معنای منزلگاه تابناک بوده است.در دوره نئوسومری از اوتو به عنوان پسر نانا (خدای ماه) یاد میشود که خود این موضوع نشانگر تصوری بود که روز ، زاده ی شب پنداشته میشد. اوتو یا لقب دیگر او بابَر به معنای درخشان و تابان نیز هست و این اسم برای نامگزاری اشخاص آن زمان هم به کار گرفته میشده است. در اساطیر باستانی از اوتو به عنوان یاری دهنده کسانی که در معرض خطر و دشواری هستند یاد میشود ، شخصیت اوتو با شمش خدای بابل به مرور بکی میشود. در سومر باستان ، نانا (خدای ماه) نگهبان شهر اور و پسرش اوتو ، خدای خورشید که سامیان آنرا شمش میخواندند، حامی شهرهای سیپار و لارسا بود. هردو خدا باعث محو شدن تاریکی بودند .بنا به باور سومریان باستان ، به همان صورت که ماه (نانا) ماههای سال را پدید می آورد ، خورشید روزها را خلق میکرد .اوتو هر ورز صبح از درهای آسمان مشرق ظاهر میشد و در زیر گنبد فلک شروع به سفر خود میکرد تا در شب دوباره داخل درهای آسمان غرب ناپدید شود.او در حالی که نور و گرما میخشید سرچشمه عدالت و داگری در میان مردمان بود ، اوتو در شکل انسانی خویش به صورت مردی نشان داده میشد که پرتوهای خورشید به صورت اشعه هایی از پشت شانه های وی ساطع بود و در شکل غیر انسانی به صورت قرص بالدار به نمایش در می آمد.
قرص بالدار در بابل :
شمش یا شاماش ، خورشید – خدای بابل است که ریشه نام او ار حروف SMS میباشد که ریشه ای سامی دارد و به مفهوم خورشید است.اولین بار نام این خورشید (خدا) در متون آکادی پیش ساگونی(3) درمیان اسامی مختلف اشخاص دیده شده است. با مطالعه اسامی که برای نامگزاری اشخاص استفاده میشده مانند اومی- شمش (شمش مادر من) چنین به نگر میرسد که این خدا ، یک خدای مونث بوده است و احتمال دارد که تاثیر خورشید – خدای سومری یهنی اوتو سبب شده که شمش به هیبت خدایی مردانه روی مُهر یا لوحهای سنگی باستانی دیده شود.
شمش آکادی به عنوان خدای دادگری و ایزد کیهان شناخته میشد و از اهمیتی ملی و عمومی ، تحت عنوان خدای بهشت و زمین برخوردار بود.اما در لیست خدایان دیگر ، هیچ گاه در مقام خدایی اصلی یا عالی قرار نگرفت ، میزان محبوبیت شمش را میتوان از نامگزاری اشخاص که از ام او برخوردارند ، مهر های استوانه ای و مقادیر قابل ملاحظه ای سرودها و نمازهایی که برای نیایش و احترام او خوانده میشد ، دریافت.
برای مردم باستان شمش(خدا) حامی منافع طبقه زحمتکش و فقیر بود و به آنان یاری میرساند. پدیدار شدنش درصبح ، زندگی را تجدید حیات میبخشید و به همان صورت که در آسمان اوج میگرفت تمام موجودات زنده را زیر نگر داشت،او از تمامی دریاها و کشورها میگزشت و بادانش جهانی خود تمامی زبانها را میفهمید.شمش جنگجویی تمام عیار بود در متون نئو – آسوری از او به نام خدای بهشت ، زمین و تمام موجودات بشری یاد میشود.شمش در حماسه گیلگمش(4) نزدیکترین خدا به اوست.گیلگمش در طول سفر افسانه ایی خود تماما متکی به خدای خورشید است و در همه مراحل راه از او کمک میخواهد.
شخصیت خورشید ، خدای شمش به مرور با خورشید ، خدای سومری یعنی اوتو یکی میشود و در نهایت در دوره نئو آسوری با خدای آشور پیوند و ارتباطی نزدیک میابد.
قرص بالدار در آشور :
آشور خدای ملی آشوری ها و ایزد جنگ و نگاهبان و عادی سلاطین رزم آوران بوده که به آنان فتح و پیروزی عطا کرده و از تخت و تاج ایشان نگداری می کرده است. پس از پیروزی قوم آشور بر بابل(5)، آشور نیز بر ماردوخ (مردوک) و دیگر خدایان بابلی تفوق یافت و خدای سرسله ی پایتخت آشور شد.بدین ترتیب با افزایش قدرت سیاسی آشوری ها ، ایزد آشور در میان خدایان دیگر تبدیل به خدایی اصلی شد ، در حالی که شخصیت و ویژگی دیگر خدایان چون انیل(ایزد زمین) و آنو(ایزد آسمان) و شمش را به خود گرفت. عبادت و پرستش ایزد آشور در میان رودان تا سه سده پس از میلاد ادامه یافت.
پادشاهان آشوری تصویر خدای آشور را روی نگین انگشتری ها و نیز بر پیشانی ابنیه و قصور و معابد خود منقوش و منقور میکردند.دایره(قرص) درنشان خدای آشور ، نماد ابدیت و جاودانگی است ، گستردگی بالها نشان گر حضور همیشگی خداست ، و پیکره انسانی نماد خرد یا آگاهی است.
قرص بالدار در مصر :
در مصر ، کیش خورشید – خدا در مقایسه با آیین و اساطیر سومری و اکدی هم ارز خود ، جایگاهی به مراتب بالاتر را اشغال میکرده است.خورشید مهمترین و اصلی ترین خدای مصریان بود و نامهای بسیاری داشت و در روایات مختلف کارهای متفاوتی را بدو نسبت داده اند.خورشید در اوج آسمان "رع" خوانده میشد که خدای بزرگ هیلوپولیس بود و هنگامی که به سان پیرمردی غروب میکرد آتوم نام داشت. "هیلوپولیس" مرکز اصلی آیین رع بود.دراین زمان به القاب شاهان فراعنه برمیخوریم که نشان میدهد پادشاه پسر رع است.در مجسمه فرعون "خافَر" یا "خَفرَع" ، هوروس را به شکل شاهینی ترسیم کرده اند که از سر فرعون محافظت میکند. بمرور با ترکیب هوروس و رع ، رع هَراختی پدید آمد.این حالتهای ترکیبی اسامی خورشید مثل رع ، آتوم یا رع هراختی نشانگر تکثر صورتها و کوششهایی بود که به منظور جمع کردن جنبه هایی از خورشید خدای آفریننده در یک نام بود.( شاید برای دست یابی به سیاست یگانه پرستی!)
در حالت انتزاعی تر هوروس خورشید(خدا) به شکل قرص بالداری نمایش داده میشد که مارهای مقدس کبرانشان خدا بانوی مصر سفلی و علیا(نخبت) ، از دو طرف آن محافظت میکنند.
در روایات باستانی مصر ، خورشید هربامداد به سان گوساله ای از ماده گاو آسمان زاده میشد و شبانگاه بانوی آسمان اورا میبلعید تا بامداد، دیگر بار او را بدنیا آورد.
نتیجه گیری :
مردم باستان ، شاهین(عقاب) را تیز پروازترین و قدرتمندترین پرندگان آسمان میدانستند و برای آن احترام و تقدسی خاص قایل بودند. برای آنان خورشید هم چون الهه ای بود که سرچشمه نور و باروری بود، مصریان خورشید را آفریننده جهان و انسانها نخستین را فرزندان او میدانستند.ایرانیان باستان نیز خورشید را سپاس میداشتند اما نه به عنوان خدا بلکه به عنوان یکی از آفریده های مفید اهورامزدا ، در اوستا بخشی به نام «خورشید یشت» برای ستایش خورشید وجود دارد.و همچنین خورشید یکی از نمادهای ایزد مهر(میترا) نیز به شمار میرفت.
-----------------------------------
1- این همان رسمی است که ایرانیان و غیر زرتشتیان از آن به عنوان خانه تکانی نام میبرند و چند روز مانده به تحویل سال نو به تمیز کردن خانه های خود میپردازند.
2- نقش اوتو (خدا) ، مربوط به دوره آکادی است.
3- سومر در حدود 3000 پ.م اکد را زیر نفوذ و سیطره خود داشت تا اینکه با فتح آن بدست سارگون ، پادشاه سامی اکدی در سال 2316 پ.م با اکد دولت واحدی به نام سومرواکد را تشکیل داد . به دوره قبل سارگون ، دوره پیش سارگونی گویند.
4- گیلگمِش پادشاه و قهرمان افسانه ایی شهر اوروک (سومر) در هزاره سوم پ.م بوده است.
5- به احتمال این دوره زمان هجوم آسور بانیپال پادشاه آشور به بابل بوده که کوروش شاه آن را شکست داده و مردوک را گرامی داشت.
برداشت این جستار تنها با ذکر آدرس اینترتی تارنگار عرب ستیزی مجاز میباشد(دانیال.پ)
posted by شارمین مهرآذر @ 12:31 PM,
0 Comments:
other points
بخشهای وبلاگ
John lives in Toronto and is a freelance illustrator and a designer/animator for CHUM Television. He writes about , design, and visual culture under the pseudonym Robot Johnny
مهمترین لینکها و سایتها
Claire Robertson is an illustrator and toy from Melbourne, Australia. While her illustration clients have included The New York Public Library, Scholastic and Cambridge University Press, it’s her blog Loobylu.com that brings her the most joy and which has attracted the most attention with rave reviews in the Wall Street Journal, WIRED Magazine and The Guardian.
About This Blog
Contact Us
This is an open source template, which means that you are free to use it in any way you want to without any obligations. If you decide to use this template, I kindly ask you to leave the "Design by Andreas Viklund" link in the footer. I am also interested in seeing how my templates are used, so feel free to send me an e-mail with a link to your page. If you want more templates to choose from, check out the sites in the "Favorite links" menu to the right!
به ایران بیاندیش آزادی در دستان ماست
