زبان سغدي و سرگذشت آن
زبان سغدي ، از نظر تنوع و حجم ادبيات مكتوب ، مهم ترين زبان ايراني ميانهء شرق است كه بررسي و مطالعهء آثار آن در آغاز قزن بيستم و با كشف گنجينهء تورفان آغاز شده است.
پيشينهء سرزمين سغد : نام سرزمين سغد را نخستين بار در نوشته هاي كتاب ديني اوستا ، در سنگ نبشته هاي فارسي باستان و در نوشته هاي مورخان يوناني مي بينيم. سرزمين سغد را ، از ديد ونابع تاريخي ، ناحيه اي كم وسعت در منار رود زرافشان مي يابيم ؛ اما كشف آثار و مدارك سغدي در گسترهء جغرافيايي عظيمي ، از روسيه تا تركستان چين ( ايالت سين كيانگ امروزي) ، حكايت از آن دارد كه سغديان روزگاري ساكنان چين سرزمين پهناوري بوده اند ، هر چند كه مطالعات دقيق تر نشان مي دهد كه آنان را بايد صرفا مهاجراني در اين سرزمينهاي بيگانه به شمار آورد.
سمرقند ، پايتخت سرزمين سغد ، از نظر سوق الجيشي نقش بسيار مهمي در جادهء ابريشم ، شاهراه تجاري ميان چين و دنياي غرب داشته است . بازرگانان سغدي ، در طول اين جاده ، مهاجرنشين هاي متعددي احداث كرده بودند و اين مطالب را منابع عربي و نوشته هاي مورخان اسلامي ، كه از مهاجرت سغديان پيش از حمله ء اغراب و نيز از فعاليت هاي تجاري آنا سخن مي گويند ، تاييد مي كند . نتيجهء بارز اين امر اهميت يافتن نقش زبان سغدي ، به صورت زبان ميانگان (lingua franca) ، در طول جادهء ابريشم بوده است . از اين ديدگاه ، نقش سغديان را در آسياي مركزي مي توان با از آن يونانيان در دنياي باستان ، البته در مقياسي محدودتر قابل قياس دانست . در پرتو همين نقش زبان سغدي است كه بيشتر دست نويس هاي آن در اين ناحيه ، به خصوص دتون هوانگ و نواحي اطراف تورفان به دست آمده است.
زبان سغدي : زبان سغدي ، پيش از كشف گنجينهؤ تورفان در تركستان چين كه در اوايل قرن حاضر صورت گرفت ، زباني تقريبا ناشناخته بوده است . گرچه ابوريحان بيروني در حدود هزار و اندي پيش ، با ذكر نام روزها و ماهها و جشن هاي سغدي ، تلويحا به اين زبان اشاره كرده بود . آندرئاس ، در ميان گنجينهء دست نوشته هاي واحهء تورفان ، به وجود زبان ناشناخته اي پي برد و آن را سغدي دانست . طي نود سال پس از آن ، با كوشش هيات هاي اكتشافي متعدد ، آثار مكتوب اين زبان ، به صورت پراكنده از نواحي نزديك شهر سمرقند تا يكي از برج هاي داخلي ديوار بزرگ چين و از مغولستان شمالي تا درهء علياي رود سند در شمال پاكستان كشف شده است . زبان سغدي يكي از زبان هاي گروه شرقي ايراني ميانه ، زبان ناحيهء حاصلخيز سغد ، واقع در ميان دو رود سيحون و جيحون بوده است . اين زبان در طول ده قرن ( قرن هاي دوم تا دوازدهم ميلادي ) مهم ترين زبان ايراني در آسياي مركزي ، زبان تجاري جادهء ابريشم و از دير زمان ابزار و پيوند فرهنگ هاي سرزمينهاي شرقي و غربي آسيا بوده است . زبان سغدي از جمله زبانهاي ايراني شرقي و رايج ترين انهاست كه زبان فرهنگ و ادب و بازرگاني در مناطق فارسي زبان تا مرزهاي چين بوده است . حال اگر نقش بسيار مهم بخارا و سمرقند ، مادرشهرهاي قلمرو زبان سغدي ، را نيز در گسترش ادبيات آغازين فارسي در نظر بگيريم ، ورود شمار چشمگيري از واژه هاي سغدي مانند خوك ، ستيغ ، زيور ، سنگسار را در زبان فارسي امري طبيعي مي يابيم . بررسي آثار بزرگاني چون رودكي ، ابوشكور بلخي و اسدي طوسي نيز مؤيد اين معناست. زبان سغدي همانند ديگر زبانهاي شرق ايران ، نظير خوارزمي ، ختني نظام صرفي اسمي ، ضميري و فعلي بسيار گسترده اي را به نمايش مي گذارد.
ادبيات سغدي : گستردگي نوشته هاي زبان سغدي ، در مكانها و زمانهاي متفاوت ، با گونه هاي ادبي متنوع و براي مقاصد گوناگون در طول پنج الي شش قرن متمادي ، كه جوامع سغدي زبان از بارزترين سازندگان نهادهاي اجتماعي و فرهنگي آسياي مركزي بودند ، امري قابل توجه و چشمگير است . آثار مكتوب سغدي ، به رغم آنكه پاره پاره شده و درگذر زمان آسيب هاي جدي ديده اند ، منابع ضروري ، غيرقابل انكار و بسنده اي براي بازسازي چهرهء تاريخي و حقيقي سياست ، اقتصاد ، دين ، هنر و فرهنگ سغد و سغديان اند . آثار بازيافته ء سغدي شامل آثار ديني ( مانوي ، مسيحي و بودايي)و آثار غير ديني است . سيمز ويليام كهن ترين متن سغدي را قطعهء منحصر به فردي مي داند كه محتواي آم دعاي اشم وهو است و احتمالا دريچه اي به سغدي باستان ، متعلق به دوران هخامنشي ، مي گشايد ، گو اينكه نگارش آن هزار سال بعد صورت گرفته است . از نظر قدمت ، كهن ترين شواهد مكتوب زبان سغدي ، سنگ نوشته هايي منسوب به قرن دوم ميلادي اند .
متنهاي ديني سغدي به احتمال زياد به دوراني مابين قرن هاي هشتم و يازدهم ميلادي تعلق دارند و از وجود چهد دين ، در آن دوران و در ان جوامع ، حكايت دارند و در ارزيابي ادبيات ديني سغدي ، در آغاز احساس مي شود كه موجوديت آن حاصل ترجمهء آثاري است كه به دست اديبان روحاني مانوي ، مسيحي و بودايي انجام گرفته است . در ميان اين متن ها ، متن سغدي و يانتره جاتكه ، كه طولاني ترين متن ديني شناخته شده به زبان سغدي است ، داراي سبك ادبي پيشرفته تري نسبت به ديگر متنهاست و احتمالا بيشتر تاليفي بومي به زبان سغدي و يا بازنويسي يك داستان بودايي است تا اينكه ترجمه باشد .
نظام نوشتاری این این زبان ممکن از همان خط برهمنها باشد.
متون سغدي شناخته شده به سه خط سغدي ، كه گونهء سمرقند نيز ناميده مي شود ، اين خط بر قديمي ترين سكه ها و اسناد باقي مانده از زبان سغدي ديده مي شود و گونه هاي اصلي زير را شامل است :
الف) خط كهن “ نامه هاي باستان ” و ديگر متنها تا حدود قرن پنجم ميلادي ؛
ب) خط سوتره يا خط رسمي سغدي كه معمولا در متن هاي بودايي به كار رفته است؛
ج) خط پيوسته كه داراي گونه هاي متنوع محلي بوده است و جديدترين صورت آن بدون در نظر گرفتن تقدم تاريخي ، “ايغوري” ناميده مي شود ، زيرا براي نوشتن زبان تركي باستان نيز به كار رفته است .
با پيش چشم آوردن اين حقيقت كه هر زباني دربردارندهء فرهنگ و تاريخ و ارزشهاي كهن گويش وران خويش است ، اميد است كه بازشناخت هرچه بهتر زبانهاي كهن ايران زمين ، همچون آيينه اي ، برنمايانندهء جايگاه والاي ساكنان اين مرز و بوم گرامي گردد.
+ شش متن سغدي/ دكتر زهره زرشناس
posted by شارمین مهرآذر @ 7:11 AM,
0 Comments:
other points
بخشهای وبلاگ
John lives in Toronto and is a freelance illustrator and a designer/animator for CHUM Television. He writes about , design, and visual culture under the pseudonym Robot Johnny
مهمترین لینکها و سایتها
Claire Robertson is an illustrator and toy from Melbourne, Australia. While her illustration clients have included The New York Public Library, Scholastic and Cambridge University Press, it’s her blog Loobylu.com that brings her the most joy and which has attracted the most attention with rave reviews in the Wall Street Journal, WIRED Magazine and The Guardian.
About This Blog
Contact Us
This is an open source template, which means that you are free to use it in any way you want to without any obligations. If you decide to use this template, I kindly ask you to leave the "Design by Andreas Viklund" link in the footer. I am also interested in seeing how my templates are used, so feel free to send me an e-mail with a link to your page. If you want more templates to choose from, check out the sites in the "Favorite links" menu to the right!
به ایران بیاندیش آزادی در دستان ماست
